Qərb
İranı qavrayır
İranın avropalılar tərəfindən rəsmi öyrənilməyə başlanması XVIII
yüzilliyin sonundakı iki hadisəyə bağlana bilər: birincisi, Hind-Avropa dil ailəsinin
kəşfi; ikincisi, Asiyanın hissələri üstündə Fransa və İngiltərə arasında qaçılmaz
rəqabət. O zaman İngiltərə Hindistanı əlində saxlayırdı; və Fransanın I
Napoleonu həm Hindistan, həm də onun bilavasitə qərbindəki bölgə olan İranla
maraqlanmağa başladı. İran heç vaxt formal müstəmləkəyə çevrilməsə də, imperial
güclərin maraq bölgülərini qurduğu kəsişməyə çevrildi. (Cons və Şlegeldən
başqa) Y. K. Adelunq, Y. Qrimm, M. Müller və F. Bopp tərəfindən aryan və ya
Hind-Avropa hipotezinin Avropa formulə edilişi əsas diqqəti, ilk növbədə
Avropanın havadarı olduğu, Hind-Avropa dil ailəsinin işlənməsi üzərində cəmləşdirdi.
Dil laboratoriyasının bir hissəsi olan Hindistan və İran təcrid olunmuş və bu
cür irqi qənaətlərdən xəbərsiz idilər. Bununla belə, bu filoloji sxem əsasında
samilər tanımlanmış və dil baxımından Hind-İran ailəsindən ayırd edilmişdilər.
Müxtəlif səbəblərdən İran dünyası da Hind dünyasından ayrıldı. Bu cür güclü
milli və irqi yanaşmanın bəhanəsi sözləri incələmək və onların oxşarlıqlarını
izləmək idi. Sonrakı nəsil şərqiyyat araşdırmalarında Avesta, Midiya (bir neçə
söz), əski fars (400 söz), orta fars, soğd və parf dilləri, Hind və Avropa dilləri
ilə yanaşı, aryan hipotezi üçün qaynaq olaraq istifadə edilən “İran” dilləri
arasında yer almışdır. Alimlər, filologiya texnikaları və bilikləri ilə birlikdə,
antik dövr araşdırmalarından istifadə edərək sivilizasiyaları dil
kateqoriyalarına görə təsnif etdilər və kodlaşdırdılar. Bu tendensiya səbəbilə,
İran sivilizasiyası antik çağlardan başlayaraq, ümumən sami olaraq təsnif edilən
Mesopotamiya, Misir, ərəb və digər regional sivilizasiyalardan ayrıldı.
Filologiya, irq haqqında nəzəriyyə qurmaq və Şərqin mürəkkəb tarixi toxumasını
dar milli kontekstlərə çözələmək üçün əsas kimi istifadə olunurdu. Beləcə,
Avropadakı hər orientalist karyerasına filoloq kimi başlayırdı. Linqvistik
mülahizələr, on doqquzuncu və iyirminci yüzilliklər boyunca daha millətçi və
irqçi alimlərin meydana çıxdığı sistematik orientalist diskursda hökmranlıq
edirdi.
Bəzi avropalı alimlərə görə, iranlıların mənsub olduğu güman edilən aryan
irqinə, sami xalqı ilə müqayisədə daha üstün keyfiyyətlərə malik olmağı ətf
olunurdu. Mürəkkəb tarixi prosesin nəticəsini təmsil edən müxtəlif dövrlərdəki
bir çox topluluqların qədim sivilizasiyaları və tarixi nailiyyətləri qəti surətdə
iranlı və xüsusilə də aryanların fəziləti olaraq dəyərləndirilirdi (məsələn, C.
Roulinson və A. de Qobino tərəfindən). İronik şəkildə, Hindistan və İranın
Avropanın tarixi aryan müqabilləri kimi belə mədh edilməsi, təəccüblü deyil ki,
müstəmləkəçilik tərəfdarları tərəfindən yenə də Avropanın nəfinə hücuma məruz
qaldı. Beləliklə, Əmin öz “Avrosentrizm”ində irqçi təzadın sami Şərqi ilə
Avropa arasında deyil, Avropa ilə qeyri-avropalılar arasında olduğuna işarə etməkdə
haqlıdır. Hindistan istila edilərkən Hind-Avropa dil ailəsinin təməli yaddan
çıxarıldı. Avropalıların Asiyanın dırnaqarası aryanları – hind-iranlılarla – irqi
yaxınlığı onların müstəmləkəçilik məqsədi ilə açıq şəkildə uyumsuz idi. Müstəmləkəçiliyin
üstünlükləri akademik məhdudiyyətlərlə əngəllənə bilməyəcək qədər sərfəli idi.
Sonrakı dövrlərdə Şərq xalqlarının şübhəsi və məyusluğu, bəlkə də, Qərbin
humanist idealizmi ilə onun dirənə bilməyən hər kəsi talamaq istəyi arasındakı
ziddiyyətdə tapıla bilər. Qərb çox vaxt öz sivilizasiyasının bütün elementlərini
ardıcıl və balanslaşdırılmış tətbiqdə birləşdirməkdə müvəffəqiyyətsizliyə uğramışdır.
Bütövlükdə orientalizmin, xüsusən də iranologiyanın əsası olaraq
filologiya məsələsinə qayıdası olsaq, millətçiliyin Avropa təkamülündə dil
anlayışının önəmli olduğunu xatırlatmaq gərəkdir. Filoloqların təsnif etdiyi şəkli
ilə, İran dilləri İran tarixinin və digər geniş mövzuların milli kontekstdə öyrənilməsinin
də əsasına çevrildi. Filologiya, arxeologiya və digər mikro-araşdırmaların
hüdudlarını aşan bu millətçi təşəbbüsün yaxşıca gizlədilmiş öz siyasi gündəmi
vardı.
İlk orientalistlərin millətçi dünyagörüşü sonrakı nəsil alimlərə, eləcə
də, – heç biri konkret şəkildə təsis edilməsə də, – iyirminci yüzillikdə İrandakı
mərkəzləşdirilmiş dövlət aparatına və İran əhalisinin xəlqi şüuruna təsir göstərmişdir.
Millətçi orientalizmin məqsədlərinə qismən, Aryana və ya Arya ilə
sinonim olduğu düşünülən İran adının milli bir ad kimi istifadə edilməsi
ilə nail olunmuşdu. Burada biz yalnız irqçi etiqadların dərin nüfuzunu deyil, həm
də (Avropa standartlarına uyğun) irq və millət anlayışlarının bir-birinə necə müvəffəqiyyətlə
uyğunlaşdığını müşahidə edirik.
Əziyyətli filoloji və arxeoloji tədqiqatlara əsaslanan İran üçün
milli tarix qurğusunu təhqiq etmək üçün tarixi sənədlərin təfsirindəki
çatışmazlıqları, mübahisəliliyi və təşəxxüslü saymazlığı nümayiş etdirməkdən ötrü
bir neçə addım atmalıyıq; üstəlik, biz yer adı olaraq İran terminin və
İran milli şüuru anlayışının bir çox millətçi orientalistlərin təsvir etməyə
çalışdığı tərzdə tarixi bağı olmayan, iyirminci əsr ideyalarının yan məhsulları
olduğunu nümayiş etdirməliyik. Bununla bərabər, ilk növbədə İran
termininin təkamülünü həm şərqiyatçıların əsərlərinə, həm də Şərq tarixi sənədlərinə
(ərəb-fars-islam qaynaqlarına) əsasən incələmək üçün zəmin yaratmağa
çalışmalıyıq.
İranın millətçi kontekstdə konseptuallaşdırılması
İlkin olaraq coğrafi bölgənin adı olan İran və onun tanımlayıcısı,
iranlı, tədricən həm orientalistlərin, həm də millətçi mütəfəkkirlərin əsərlərində
vahid bir xalqı, dil ailəsini, bir mədəniyyəti və nəhayətdə, görünüşdə antik
çağlardan bəri əbədi sürən xəyali bir xalqı təmsil edən geniş bir kateqoriyanı
təmsil etməyə başladı – olduqca ixtiyari və müğayir bir yanaşmadır. Bu cür
yanaşma, Avropanın antik çağların dil və mədəniyyətlərini tədqiqinə və İran
üçün milli bir tarix tasarlamanın yolu olaraq bunları bir-birinə bağlamasına əsaslanırdı.
Elmi metodologiyasının sağlamlığına olan inancla dəstəklənən irqi və linqvistik
nəzəriyyələr və kəskin şəkildə uyumsuz milli siyasi fəlsəfələr Avropanı
asimmetriya və özünə dünyanın qalan hissəsindən fərqli bir obraz yaratmağa gətirib
çıxardı. Avropa orientalizmi, onları diqqətlə incələməkdən ötrü, bütün tarixi sənədlərin
qalıqlarının izinə düşdü, sonra bunu planlaşdırılan irqi və millətçi ideyalar çərçivəsində
həyata keçirdi. İranın tədqiqi də eyni prinsiplər sisteminə tabe idi. İrqçilik
və millətçilik Əhəmənilər dönəmindən (e.ə. 550-ci il) müasir dövrlərə qədər
İran millətini inşa edən aryanların şöhrətini ucaltdı. İslamöncəsi mədəni irs,
irq və dil on doqquzuncu əsrin elmində iranlılıq duyğusunu və onun tarixdəki
qalıcılığını qəbul etdirmək üçün yenidən canlandırılmışdı. İran, islamöncəsi və
islami dönəmlərdə bir millət olaraq var olubmu? Orientalistlərin cavabı,
anaxronist olmasına baxmayaraq, təsdiqedici olmuşdur. İran adının
eramızın üçüncü yüzilliyindən başlayaraq Hindistan və ərəb torpaqları
arasındakı bir ərazinin coğrafi bəlləməsi üçün istifadə edildiyi doğrudur,
lakin bu, yanlış olaraq, həmin bölgədə homogen bir İran millətinin və xalqının
mövcudluğunun sübutu sanılmamalıdır. Belə bir konsepsiya, islamöncəsi İran və islami
dönəmin millətçi tarixşünaslığının çoxu üçün ilk növbədə linqvistik-irqi mənada
tasarlanmışdır. Bu iki mərhələ, orientalistlərin özləri, ərəb-fars islam qaynaqları
və mövzu predmetinin mürəkkəbliyi arasındakı təkrarlanan uyğunsuzluqlar
qarşısında ana axım orientalizmin irq və millət haqqında qatı qərəzli fikirlərini
nümayiş etdirmək üçün bu və sonrakı fəsillərdə gözdən keçirilmişdir. Buna
baxmayaraq, iyirminci yüzillikdə Asiya/İran millətçiliyi, Avropa müstəmləkəçiliyinin
və digər yerli faktorların bir yan məhsulu olaraq, İranın milli tarixinin orientalistlər
tərəfindən quraşdırılmış versiyasını cəsarətlə millətçi ideologiyaya bir özül olaraq
daxil etdi.
İran adının təşəkkülünə dair orientalistlərin filoloji
və irqi tapıntılarını incələməzdən öncə, iyirminci yüzilliyin başlarınadək qərblilər
tərəfindən, bir qayda olaraq, İranın sinonimi kimi istifadə edilən “Persia”
ilə İran arasında fərq qoymalıyıq. Bunu edərkən biz, həm terminin elm
dünyasında “Persia”dan İrana dəyişilməsinin izini sürəcək, həm də “Persia”
və ya “persian”ın yanıldıcı və təsdiqlənməmiş tətbiqini və onun dil,
xalq, mədəniyyət və torpaq üçün İran və iranlı ilə münaqişəsini təcrid
edəcəyik.
“Persia”
ya İran
Ümumən, İranın monarxı olaraq Rza şah (1921-1941), “Persia” əvəzinə
“İran”ın istifadə edilməsini tələb edənə qədər “Persia”, Qərb və
nəhayətində, bütün beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən bu torpaqların adı kimi
istifadə edilmişdir. Faktiki olaraq, Rza şah, “İran” yerinə “Persia”ya
ünvanlanan istənilən poçtun göndəriciyə geri qaytarılacağını açıqca
bildirmişdi. Avropalılar, “Persia” adı ilə şübhəsiz ki, klassik yunan qaynaqlarında,
xüsusən Böyük İsgəndərin dövründən etibarən, yunanların farslarla qarşılaşma
tarixlərində Persisə (və ya Persepolisə) edilən istinadlardan tanış olmuşlar.
Bibliyada (Daniyal və Ezra kitablarında) da Pars və ya “Persia”dan bəhs
edilir. Ya da, ola bilsin, Avropa dünyasına Parfiya olaraq bilinən “Persia”
daxilindəki geniş torpaqlar “Persia”nın qaynağı olub. İslami dövrdə bir çox
tarixi/coğrafi qaynaqların bu torpaqlardan “Fars” (Pars) olaraq bəhs
etdiyini bilirik; klassik yunanların “Persis”i işlətməsinin Avropanın coğrafi
biliklərində daha sonrakı dövrlərdə bəllənmiş ola biləcəyinə baxmayaraq, bu
termin orta əsrlərdə islami kitabları latıncaya çevirən avropalılar tərəfindən “Persia”
və ya “Perse”yə döndərilmişdir.
Müasir elm Parsın indiki adını Əhəmənilər dönəmindəki Parsa ilə
əlaqələndirməyə çalışmışdır. Belə bir iddia, görünür, Müstövfinin “Nüzhət əl-qülub”da
ifadə etdiyi fikrə və ola bilsin, Parsın qədim padşahların zəmini olaraq
daha öncəki digər təsvirlərə əsaslanır. Bununla belə, “Persia” sözünün Qərbdəki
istifadəsinin qaynağı kimi “Parsa” və ya “Pars”ın işlədilməsi, “Fars”ın
etimoloji olaraq əski zamanlardakı “Parsa”dan necə törədildiyini açıqlanmasız
qoymaqdadır. “Fars” adının təkamülü ənənəvi olaraq əlavə arqumentlər
olmadan təbii qəbul edilmişdir. Ancaq bir mədəniyyətdən və ya dildən digərinə
filoloji keçidi başa düşmək istəyiriksə, alimlərin müzakirə etməsi gərəkdir.
Başqa bir bəlirsiz konsepsiya, – heç də hökmən geniş bir ərazinin və ya ana yaylanın
adı kimi deyil, yalnız qədim monarxların iqamətgahı və ya paytaxtı üçün istifadə
edilə biləcəyini nəzərə alsaq, – “Parsa” və ya “Fars”ın tarixi tətbiqidir. Sasanilər
dönəmində (b.e. üçüncü yüzilliyi) islami coğrafi qaynaqlara görə, “İranşəhr”
termini Farsa deyil, geniş torpaqlara şamil edilmişdir. Beləliklə,
avropalıların niyə “İran” və ya “İranşəhr”dən deyil, davamlı
olaraq “Persia”dan istifadə etdikləri sual olaraq qalır. Avropalıların
orta əsrlərdən sonra Şərqə axını, get-gedə onları yalnız ənənəvi bilgiyə malik olduqları
bir çox tarixi dəyişikliklərdən xəbərdar etdi. Məsələn, Jan Batist Tavernye və
ser Con Şardənin (hər ikisi XVII əsr Avropa səyyahıdır) səyahətnamələrində, önəmsiz
bir şəkildə də olsa, – çünki, onlar bu yeri yalnız “Perse” və ya “Persia”
adı ilə tanıyırdılar, – “İran” adına istinad edilir. XVIII əsrin
sonlarında “İran” termini, Sasani kitabələrini oxuması nəticəsində,
Silvestr de Sasi tərəfindən elmi tərzdə işlənir. Tədricən, on doqquzuncu yüzillikdən
sonra, “İran” termini, bəzən qeyri-dəqiq də olsa, “Persia” ilə
bir-birini əvəzləyən şəkildə işlənməyə başladı və beləliklə, İranın “Persia”nın
içində olduğu və ya “Persia”nın İranın içində olduğu ya da “Persia”nın aryanların
şərəfinə adlandırıldığı və s. təəssüratını yaratmaqla çaşqınlığa səbəb oldu. Məhz
onda, Avropanın intellektual çevrələrinə tanıdıldıqdan sonra, əminliklə “İran”ın
qədim zamanlardan bəri bu torpaqların adı olduğunu düşünmək olardı, bunu XIX əsrdə
C. Malkolmun bəyanının təsdiqlədiyi kimi: “İran ən əski zamanlardan bugünədək farsların
öz ölkələrini adlandırdıqları termin olmuşdur”. Lakin, “İran”ın linqvistik,
etnik və mədəni baxımdan “Persia”nı ehtiva edəcəyi şəkildə işlədilməsi sonrakı
alimlərin ixtiyarına saxlanıldı.
Digər bir yanlış təsəvvür “Persia”dan törədilən “persian”
adından qaynaqlanır. Çox vaxt “persian” termini insanları və dili, eləcə
də, mədəniyyəti və ənənələri xarakterizə etmək üçün istifadə edilmişdir. “Persia”
adlandırdıqları şeyin sosial-mədəni komponentlərinin mürəkkəbliyindən xəbərsiz
olan Qərb, sadəcə olaraq, bölgədəki hər şeyi fars adlandırdı; halbuki bu kobud
qavrayış mədəniyyət, dil və etnik mənsubiyyət sahələrini ayırd etməkdə uğursuz
oldu. Hər nə qədər son zamanlarda “İran” “Persia”nı, “iranlı”
isə “persian”ı əvəzləsə də, “persian” sözü hələ də dil və bəlli mədəni
ənənələr üçün fars hökmranlığının davamlılığını vurğulamaqdan ötrü istifadə
olunur. Bununla belə, “persian” sözünün bu qədər sərbəst işlədilməsinin
yaratdığı bəzi problemlər var. İlk olaraq, XX yüzillikdən öncə dırnaqarası
“Persia”nın sakinləri, bu insanların “Persia” [Fars] sakinlərinin özləri ilə
heç bir linqvistik mütabiqliyinin olmadığına baxmayaraq, avropalılar tərəfindən
fars adlandırılırdılar (bəziləri onları hələ də fars adlandırırlar). “Fars”ı “Persia”
ilə sinonim hesab etsək, “Persia” əhalisinin hamısına “fars” və ya “farsilər”
deyilə bilməzdi, çünki “Fars” yerin (İran/Persia) yalnız bir bölgəsi idi.
Bundan başqa, bəluclar, kürdlər və türklər kimi “fars” və ya “persian”
kateqoriyasına uyğun gəlməyən başqa bölgələr və dil topluluqları da var idi.
(Buna görə də, sonrakı çalışmalarda onlara “fars” yerinə “iranlı”
adı verilmişdir). XVII yüzilliyin başlarında Romadan olan bir səyyah, Pietro
della Valle, “Persia”nın çeşidli növlərdən və müxtəlif xalqların əcnəbiləri
olan sakinlərini maraqlı şəkildə təsvir edir. O, bu torpaqlarda yaşamağa davam
edən əsl farsların (həqiqi farsların), İsfahan (Səfəvilər sülaləsinin
paytaxtı) da daxil olmaqla, yalnız üç-dörd şəhərdə yaşadıqlarını da əlavə edir.
XVIII yüzilliyin başlarında yezuit keşişi Kruşinski ata bunu müşahidə etmişdir:
“Çətin ki, “Persia” qədər müxtəlif millətlərin yaşadığı bir ölkə olsun”. On
doqquzuncu yüzilliyin ortalarında Öjen Flanden ümumən farslardan bəhs edir,
lakin sonra zaman-zaman “farslar”ın yerinə (məsələn) “kürdlər”i işlədir, sanki
müəllif onun kimlik fərqliliyinin fərqində imiş kimi, amma yenə də ikibaşlı şəkildə
hər ikisini böyük bir varlığın bir hissəsi olaraq qoyur (ümumi “iranlı” adlandırmasından
istifadə etmədən).
Beləliklə, “persian” çoxetnikli əhalini çətinliklə açıqlayan və
yerli sakinlərin istinad edəcəyi ümumi kimlik şkalasında heç bir şeyə uyğun gəlməyən
bulanıq bir termin idi. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, əgər “persian”
sözü də “Persia” kimi qədim qaynaqlardan götürülübsə, adın “İran”
olaraq dəyişdirilməsi, sadəcə olaraq, mədəniyyət və dillərin dəyişməsini və
aradan keçən yüzilliklərin arasıkəsilməz yeni köçlərini, işğallarını və keçidlərini
görməzdən gəlmişdir. İranöncəsi ya da İran (islamöncəsi və ya islami)
xalqlarının, istər Xorasan, istər Kürdüstan, istərsə də Fars yerlisi olsun,
müxtəlif bölgələrdə özlərini davamlı olaraq tək unikal kimliyə malik olaraq
gördüklərinə inanmaq ağlasığmaz və anaxronik olardı. Beləliklə, “persian” kimliyinin
geniş yayılmış bir aspekti, rahatlıq məqsədləri xaricində, onun əsasında duran
mürəkkəb çoxqatlı kimlik məsələsini gərəyincə əks etdirmir. Lakin zaman keçdikcə
“persian” tədricən etnik tanımlama üçün deyil, dilin tanımlanması üçün
istifadə olunmağa başladı.
Erkən islami dövrdə, VII yüzillikdən IX yüzilliyədək bölgə dilləri kəskin
keçidə məruz qalmış və ərəb əlifbası və üslubi himayəsi altında yeni dillər
sintez etmişdir. İslamsonrası dönəmdə inkişaf edən farsi dili ümumiyyətlə “persian”
adlandırılır. Lakin farsi (dili) və (potensial olaraq farsi dilində
danışan) “Persia” xalqı üçün “persian” tanımlaması, Mavəraünnəhr
(Tacikistan, Əfqanıstan) bölgələrindəki insanlar kimi “Persia”nın özündən
qıraqda farsi dilində danışanlar üçün geniş bir kimlik təyin etməkdə çaşqınlıq
yaradır. Bu insanlar farsi dilində danışdıqları üçün fars adlandırıla bilərmi? Çağdaş
milliyyət və coğrafi kimlik konsepsiyası digər bulanıq mədəni aidiyyətlərdən
üstün olana qədər texniki olaraq qənaətbəxş cavab verilməmişdir. Həm xalq, həm
də dil üçün “persian” tanımlaması, farsi dili VII-IX yüzilliklər arasında
formalaşıbsa, (“persis”dən törəmə) qədim “persian” termininin daha gənc
bir dil üçün necə və nə üçün rahat şəkildə istifadə olunduğuna dair suallar
doğurur. Bundan başqa, qədim “persian” tanımlaması, ən azından, Avropa mənbələrində
heç də hökmən dili deyil, etnik adlandırmanı bildirirdi. Orientalistlərin farsi
dili üçün “persian”ı bilgisizcə istifadə etməsi, xalqın və dilin qədim
zamanlardan, xüsusən də Sasanilər dönəmindən bəri sürən xəyali davamlılığından
başqa bir şeyə əsaslanmamışdı. Məhz bu mühakimə vasitəsilə farsi (“persian”)
dili Əhəmənilərin “əski farscasından” Sasanilərin “orta farscasına” keçdikdən
sonra özünün üçüncü mərhələsində görülürdü (Braunun qeyd etdiyi kimi, bu təkamül
«“əski ingiliscə”, “orta ingiliscə” və “çağdaş ingiliscə” ifadələri ilə olduqca
oxşardır»).
Mostafa
Vaziri, Iran as Imagined Nation. — Second edition, Piscataway, NJ: Gorgias
Press, 2013, səh. 55-64.
Comments
Post a Comment