Ağ börklü qulamlığa qarşı türkmanlığın qızıl börklə üsyanı

 

Qızıl börkün türklüyün, ağ börkün isə qulluğun rəmzi olduğunu 15-ci əsr tarixçisi Dukasdan öyrənirik. Dukasın Efesdə doğulduğu ehtimal olunur, 1421-ci ildən başlayaraq Yeni Foçada genuyalı Covanni Adarnoya katiblik etmişdir. Daha sonra Lesbos adasının genuyalı hakimi Qattiluzio ailəsi ilə Osmanlı sarayı arasında vasitəçi rolunu oynamış, 1455-ci ildə Fateh Sultan Məhəmmədlə görüşmüşdür. Yunancadan başqa yüksək dərəcədə latınca və türkcə bilirdi. Dukasın, Bizans dövründəki bənzər tarix əsərlərində olduğu kimi xüsusi ad daşımayan və sadəcə “historia” deyə bilinən kitabını Vladimir Mirmiroğlu 1956-cı ildə Türkiyədə tərcümə edərək yayınlamışdır. Bəhs etdiyimiz hissədə oxuyuruq:

«Bu yeniçərilərin əlamət-i fəriqələri başlarına geydikləri sərpuşlardır ki, buna bizanslıların xalq dilində zarkola (zərrin-külah) deyərlər. Əsasən bütün türklər başlarına belə bir sarıq sarardılar. Xüsusi və əsil kimsələr qırmızı rəngli, digər irqlərə mənsub olub, əsir olaraq ələ keçmiş və padşahın qulları olmuş bulunanlara ağ rəngli sərpuş üzərinə ağ sarıq sarardılar. Bu sərpuş yarımkürə şəklində olub, başa oturdulurdu və başın təpəsindən bir qarış qədər yüksəlir, yüksəldikcə də sivrilirdi. Alınan yeniçəri alayının sayı hər il daha da artırdı, yəni birə yüz nisbətində çoxalırdı. Bundan dolayı qullar, qullara və qulların qulları da ayrıca qullara nail olurdular və bunların hamısı da padşahın qulları idi. Bunların arasında nə bir türk, nə bir ərəb vardı, hamısı xristian uşaqları idi, yəni bizanslılar, serblər, albanlar, bolqarlar, valaxlar və hunlar (macarlar) idi.»

 

Orta əsrlərə aid bir sıra qaynaqlarda biz qızılbaş adlandığımız kimi, Osmanlılar da ağbaş, Şeybanilər isə yaşılbaş adlandırılır. Hammerin məşhur “Geschichte des Osmanischen Reiches” əsərinin fransızca yayınında belə bir qeyd var:

 

«Venesiya səfirlərinin hesabatlarında özbək səfiri “della testa verde” (yaşılbaş) adlandırılır; şahınki, “della testa rossa” (qızılbaş); osmanlıların özləri orada “della testa bianca” (ağbaş), gürcülər isə “della testa nera” (qarabaş) adlanır. Beləliklə, yaşıl, qızıl, ağ və qara başlar özbəklərin, iranlıların, osmanlıların və gürcülərin sinonimidir.»

 

Bu üç rəngə əsaslanan adlandırma çoxdan bəri bilinsə də, rənglərin mənaları sadəcə baş geyimi ilə əlaqəli görülmüş, dərin açıqlama verilməmişdir. Dukasın əsərində tapdığımız bu çox maraqlı qeyd türkmanların qızıl börkünün təsadüfi seçim olmadığını, xüsusən Fateh Sultan Məhəmməddən başlayaraq sanki Bizansın islami cilddə tənasüxü olaraq qarşımıza çıxan Osmanlının “devşirmə sistemi” dediyi bizanslaşdırma siyasətinə qarşı bir oğuz-türkman üsyanının təcəllisi olduğunu göstərməkdədir.

 

 

Ədəbiyyat:

Dukas, Bizans Tarihi. — İstanbul: İstanbul Fethi Derneği, 1956, səh. 84.

Joseph von Hammer-Purgstall, Histoire de l'Empire ottoman, depuis son origine jusqu'à nos jours. Tome 4. traduit de l'allemand par J.-J. Hellert. — Paris: Bellizard, Barthès, Dufour & Lowell, 1836, səh. 94.