Osmanlıda Bizans saray adətləri və idarə müəssisələri

«19-cu əsr boyunca istər Osmanlı, istərsə də Bizans tarixləri haqqındakı tədqiqlər irəlilədikcə, Osmanlı imperiyasının saray adətləri və idarə müəssisələri ilə Bizans müəssisələri və təşrifat üsulları arasındakı oxşarlıqlar daha açıq və daha ümumi bir şəkildə diqqəti çəkməyə başladı. Doğrudan da, Bizans hüququ tarixinin böyük ustadı Saxarie fon Lingentalın çox haqlı olaraq irəli sürdüyü şəkildə, Osmanlı imperiyası içindəki hüquqi şərtlərin yalnızca türklər tərəfindən yaradıldığını sanmaq və bunda Bizansın təsirlərini diqqət nəzərinə almamaq, şübhəsiz bir xəta olardı. II Məhəmmədin, İstanbul fəthindən sonra Qanunnaməsini yayınlayaraq imperiyanın müəssisələrini yenidən düzənlədiyini və tənzim etdiyini də diqqətə alan Rambaud, Bizans müəssisələrinin bu xüsusda bir örnək təşkil etdiyini düşünmüş və buna dair diqqətə dəyər cazib müqayisələr etmişdir. Rambaud, Osmanlı imperiyası təşkilatında türklərin “Bağdad, Qaraqorum və ya Pekin” saraylarından da bir çox şeylər almaqla birlikdə, ən çox Bizans imperiyası müəssisələrindən ilham aldıqları fikrindədir: Ona görə, Bizansdakı şərqə və qərbə məxsus iki “domestique des scholae”, Osmanlılardakı “Anadolu və Rumeli bəylərbəylikləri”nin modelidir; “vəzir-i əzəm”, “granddomestique”dir; “kapudan paşa”, “mégaduc”dür; “rəisülküttab”, “grandlogothète”dir; “dəftərdar”lar “logothète”lərdir; “qazı-əsgər”, “juge du camp”dır.

Bizans və Osmanlı saraylarını dolduran daha bir çox məmuriyyətlər arasında da belə bir uyğunluq qurulmasının çox mümkün olduğunu Rambaud qüvvətlə iddia edir və deyir ki: Kodinos, Bizans sarayında – sonradan Osmanlı sarayında da olduğu kimi – “çavuşlar”, hətta bir “çavuş başı” sonra “tərcüməçilər” və bir “admiral” mövcud olduğunu təsbit etmişdi. Yeniçərilərə paylanan cülus bəxşişləri, romalılardakı “donativum”dan başqa bir şeydirmi? Sultanların verdikləri fərmanlar, eyni o fərmanlarda olduğu kimi altunla, əhmər və sürməyi rənglərlə yazılmış Bizans “chrysobulle”lərindən fərqsizdir. Böyük uğurları dost və tabe dövlətlərə “litterae laureatae”lərlə bildirən Roma imperatorları kimi, Osmanlı imperatorları da zəfərlərini fəthnamələrlə təbliğ etməmişdirmi? Vilayətlərin idarəsi xüsusunda da Bizans “thème”ləri ilə Osmanlı sancaqları, “thème”lərin idarəsinə məmur “stratège”lərlə sancaq bəyləri arasında böyük bir fərq yoxdur. Bizanslılardakı “clisurarque”lara, “turmarque”lara hüdud “duc” və “comte”larına, təbii ki, başqa adlar altında, Osmanlılarda rast gəlinir. “Stratiōtai” “fief”lərinin (dirlik) bənzərləri timar və zimmətlərdə, sipahi dirliklərində görünür.»

 

M. Fuad Köprülü, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri. — İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1981, səh. 16-17.