Qızıl börklü türkmanların tacikləşmiş Səlcuq səltənətini yenidən qurmaq cəhdləri

 

Vaqiə 1277-ci ildə Rum Səlcuqları torpaqlarında baş verir. Kösədağ savaşından (1243) sonra Rum Səlcuqlarının torpaqları və sarayı moğullar, məmlüklər, bizanslılar arasında çəkişmə sahəsinə dönmüşdü, bürokratiya isə fars əsilli vəzirlərin hökmranlığında idi. Hətta iş o yerə çatmışdı ki, 1262-ci ildə IV Rüknəddin Qılınc Arslanın vəziri təyin olunan Sahib Əta Fəxrəddin Əli o günədək ərəbcə olan dəftərxana işlərini farscaya çevirir. 1266-cı ildə hiylə ilə IV Qılınc Arslanı moğullara öldürtdürən və yerinə azyaşlı III Qiyasəddin Keyxosrovu taxta çıxaran, əslində isə dövləti özü idarə edən Müinəddin Pərvanə də Deyləm əsilli bir başqa fars vəzir idi. Bu ikisi Rum diyarının o tarixlərdə son on illiklərdəki ən qüdrətli bürokratları, siyasi intriqaların əsl manipulyatorları idi. 1276-cı ildə Şərəfəddin Xətir oğlunun üsyanı vaxtı Qaramanlı türkmanlarına qarşı mərkəzi hökumətin göndərdiyi qoşunlar da tarixi qaynaqlara moğul-tacik birlikləri olaraq düşüb. 1277-ci ilin yazında dəstək vədi ilə Məmlük sultanı Baybarsı Rum diyarına gətirtdirən deyləmli Pərvanə yenə ikibaşlı oyun oynamış, III Qiyasəddin Keyxosrovu və Sahib Əta Fəxrəddin Əlini də yanına alaraq Toqata çəkilmişdi. Baybarsın aprelin axırlarında Qeysəriyyədən çəkilməsindən iki həftə sonra Qaramanlının qızıl börklü türkmanları Rum diyarını yenidən türkmanlığa geri qaytarmaq üçün, düşmənlərinin onu alçaltmaq üçün “Cimri” ləqəbini qoyduğu, II İzzəddin Keykavusun oğlu olduğu deyilən Əlaəddin Siyavuşu qanuni sultan qəbul edərək Konyanı fəth etdilər. Əlaəddin Siyavuş sultan elan edildi, adına xütbə oxundu, sikkə kəsildi, Qaramanlı Məhəmməd xan isə onun vəziri elan edildi. Bu barədə ayrıntıları Elxanlıların qüdrətli bürokratlarından Cüveyni ailəsindən tarixçi və Bağdad valisi Əlaəddin Əta Məlik Cüveyninin göstərişi ilə “əl-Əvâmirü'l-Əlâiyyə fi'l-ümuri'l-Əlâiyyə” əsərini yazan Gürgan əsilli İbn Bibi verir. Əks tərəfin mövqeyindən yazılmış olan qaynağımız həmin hadisələri belə təsvir edir:

 

«O günlərdə təriqət mənsubu olmağı özünə peşə etmiş, türk boyları arasında gəzərək özünü mərhum və məşhur Sultan İzzəddin Keykavusun oğlu olaraq tanıdan Cimri adında bir şəxs ortaya çıxmışdı. Qaramanlının söylədiyi sözləri eşidən Cimrini tanıyan biri, onu yolda gördükdə dərhal əlindən tutaraq Məhəmməd bəyin yanına apararaq, “Bax bu, Sultan İzzəddinin nəvəsidir” dedi. Bundan başqa, Suğdaqdan qaçıb gəlmiş olan Tağı ləqəbli sivaslı biri də “Bu məlik, Sultan İzzəddinin oğludur. Adı və sanı Qiyasəddin Siyavuşdur. O, orada mənə yazı öyrətdi” deyə şahidlik etdi. Yalançı Tağının bu şahidliyi ilə onların Cimriyə güvənlərini daha da artırdı. Özlərini məqsədlərinə çatmış gördülər. Tam bir fikir və baxış birliyi içində özlərinə sərkərdə və öncü edib ona beyət etdilər. Çuldan geyimini altun sırmalı ipəkli geyimlə dəyişdirdilər. Qızıl börklü, çarıqlı, qara kilimli türkmanlar Konyaya hərəkət edib səltənət qəsri olan Filobad düzənliyinə endilər. Oradan Məlik-ül-üməra və’n-nüvvab naib-üs-səltənət Əminəddin Mikailə elçi göndərərək, “Sultan İzzəddin Keykavusun oğlu bizim yanımızdadır. Onun nəsəbinin səhihliyi barəsində etibarlı adamlar şahidlik etməkdədirlər. Ən qısa zamanda gəlib ona bağlılıq bildirilməli və əl öpmə şərəfi qazanılmalıdır. Əgər sizin bu mövzuda şəkk və şübhəniz varsa, bu qutlu xanədanın güvəndiyi kimsələrdən və saray xocalarından göndərin. Onlar bu məlikin durumunu bəsirət tərəzisində çəkib onun haqqında gərəkli təhqiqat və tədqiqatı böyük bir dəqiqliklə etsinlər. O zaman əgər onun nəsəbi səhih çıxarsa, bizim və sizin ona uyaraq bağlanmaqdan başqa edəcək bir işimiz qalmaz. Yox, əgər o yalançıdırsa, onu yanımızdan uzaqlaşdırma və sözlərimizi geri götürmə barəsində heç bir tərəddüd göstərmərik” dedilər.»

 

Davamında yazdığı aşağıdakı sözlər o dövrdə Rum Səlcuqları sarayının, idarəçiliyinin və iqtisadiyyatının yoxsul qalmış türkmanlıqdan tamamilə qopuq olduğunu əks etdirir:

 

«O arada fitnəkar türkmanlar çəyirtkələr kimi şəhərin hər tərəfinə dağılışaraq ölkələrin və şəhər tacirlərinin anbar olaraq işlətdikləri karvansaraları baltalar və toxmaqlarla qırdılar. Kisələrini hesaba-kitaba gəlməyən altun, gümüş və daş-qaşlarla doldurdular. Dilənçi və qızıl börklü türkmanlar, altun sırmalı qiymətli Misir qumaşlarını, bahalı və nadir ipəklərini başlarına sardılar. Çarıqlı, hətta bəziləri ayaqyalın olan bu kimsələr hörmətli kimsələrin dəyərli geyimlərini geydilər. İnsaf qapısını zülm qapısı ilə bağladılar. Axşam olduqda yönlərini Filobada çevirdilər. Ertəsi gün Cimrini şəhərə gətirdilər. Dövlətxanada sultanların məqamına oturtdular. Yenidən yağmaya və talana başlayaraq etibarlı adamları alçaltdılar. Onların istila və yüksəlmə hekayəsi bu şəkildə oldu. Gördükləri işlərdə fitnə və fəsadın növlərindən heç birini əskik qoymadılar.»

 

Qaramanlı Məhəmməd xanın türk dilini rəsmi dəftərxana dili etməsi hadisəsi də məhz bu dövrdə baş tutmuşdu:

 

«Ertəsi gün Cimrini böyük bir ehtişam və dəbdəbə içində çox sayda sərhəng, saysız çovqandar, bəzəkli candarlar, silahdar və camadarlarla birlikdə ata mindirib şəhərin çevrəsində gəzməyə çıxdılar. Qayıdanda divan qurdular. Hər tərəfə məqam sahibi kimsələri və tərəfdarlarını çağırmaq üçün fərmanlar çıxardılar. “Bu gündən sonra heç kimsə divanda, dərgahda, bargahda, məclisdə və meydanda türkcədən başqa dil danışmayacaq” deyə qərar aldılar.»

 

Qaramanlı Məhəmməd xan və Əlaəddin Siyavuşun Konyadakı hakimiyyəti otuz yeddi gün çəkdi. Bu dövrdə fars vəzirlərdən Sahib Əta Fəxrəddin Əlinin iki oğlunu və Müinəddin Pərvanənin dayısı Xoca Yunusu, şəhər naibi rum dönməsi Əminəddin Mikayılı öldürdülər. Moğul ordusunun gəldiyi ərəfədə şəhərdən qıraqda Filobad ovalığında olan türkmanlar yenidən Konyaya girməyə çalışsalar da, şəhər əhalisi onları buraxmadı, nəticədə türkmanlar güneyə çəkilməli oldular, moğul qoşunları isə Cüveyninin başçılığı ilə şəhərə girdi. Hadisələrin davamında öncə Qaramanlı Məhəmməd xan iki qardaşı ilə birgə, bir müddət sonra isə “Cimri” ləqəbli Əlaəddin Siyavuş da tutularaq dərisi soyulmaqla öldürüldülər. Qaramanlılar Azərbaycanın Şirvan mahalından köçmüşdülər, Babai idilər, Məhəmməd xanın babası Nürəddin bəy Baba İlyasın müridi olduğuna görə Nüri Sofu adı ilə bilinirdi. Tarixlərini dastanvari bir dillə “Qaramannamə” kitabında əks etdiriblər.

 

 

Ədəbiyyat:

İbn Bibi (Çev. Mürsel Öztürk), El evemirü'l-ala'iye fi'l-umuri'l-ala'iye (Selçuk-Name). II — Ankara: Kültür Bakanlığı, 1996, səh. 204, 205, 209.

İbrahim Artuk, Sahte Selçuklu Sultanı Cimri. // Tarih Dergisi. — İstanbul: 1958, IX /13, 151-160.

Kerîmüddin Aksarâyî, Selçukî Devletleri tarihi: Aksaraylı Kerimeddin Mahmud'un Müsameret-al-ahyar adlı Farsça tarihinin tercümesi / Türkçeye çeviren M. Nuri Gencosman. Ön söz ve notlar yazan F. N. Uzluk. — Ankara: 1943.

Nezihi Aykut, Türkiye Selçuklu Sultanı Siyavuş (Cimri)'un Sikkeleri. // Belleten. 1988; 52 (203): 475-484.

Şikârî, Karamannâme, Hazırlayan: Metin Sözen, Necdet Sakaoğlu. — İstanbul: Karaman Valiliği, 2005.