Ankara hökumətinin İsmayıl ağa Simko ilə əməkdaşlığı

«Birinci dünya savaşı illərində Tehran hökuməti gizli sərhəd əməliyyatlarında tez-tez “Osmanlı barmağına” işarə edir və İran Azərbaycanının qərb sərhəd bölgələrinin “Osmanlı işğalı”na etiraz edirdi. Mudros sülh müqaviləsindən (1918) sonra İstanbuldakı Osmanlı hökuməti Qacarların qonşu Azərbaycan və İran ​​torpaqlarının işğalından geri çəkilməyə məcbur oldu. Müharibənin sona çatması Osmanlıların və Qacarların beynəlxalq münasibətlərdə siyasi hakimiyyəti üçün dağılma proseslərini başlatdı. İngiltərə və Rusiya arasında müəyyən edilmiş geosiyasi bölünmənin müstəmləkə qaydaları regionda hökm sürən iki sülalə-imperial monarxiyasına dağıdıcı təsir göstərmişdir. Nəticədə Osmanlı-Qacar ​​sərhədləri ətrafında regional güc boşluğu yaranmışdır. Yerli qeyri-müəyyənlikdən kürd tayfaları istifadə etmişlər. 1919-cu ildə kürd qəbilə başçısı İsmayıl ağa (Simko) bəzi digər siyasi xadimlər və Əbdürrəzaq Bədirxan və Şeyx Seyid Taha Nəhri kimi yerli görkəmli şəxslərin müşayiəti ilə İran qüvvələrinə qarşı qiyam qaldırdı. Britaniyanın təkliflərinə uyan təcrübəsiz və səriştəsiz Qacar ​​hökmdarı Əhməd şah, qərbi İran və Azərbaycanın bəzi ikinci dərəcəli ərazilərində ənənəvi məhdud muxtariyyət vasitəsilə Simkonun hökmranlığına icazə verməklə kürd üsyançılarını sakitləşdirməyə çalışdı. Bu yerli müqavilə uzun sürmədi. İngiltərə-İran himayəsindən razı qalmayan Simko, 23 aprel 1920-ci ildə Böyük Millət Məclisinin açılışından sonra Mustafa Kamal tərəfindən qurulan Ankara hökumətindən regional dəstək almağa çalışdı. Qurtuluş savaşının kritik kontekstində türk hərbi rəsmiləri, ən əsas da Kazım [Karabəkir] paşa (şərq cəbhəsinin komandanı), Simkonun qəbilə dəstələrini Van kimi strateji şəhərlər ətrafında gizlənən erməni-nəsturi milislərinin hücumlarına qarşı yerləşdiriləcək ənənəvi yerli işbirlikçilər kimi görürdü. Bundan əlavə, Simko qüvvələrinin Rəvandüzdəki ingilis birləşmələrinə qarşı hərbiləşdirilmiş əməliyyatlara kömək edəcəyi və Mosul və quzey İraqda Ankaranın əlini gücləndirəcəyi gözlənilirdi. Əksinə, bu gözləntilərin qeyri-real və faydasız olduğu sübuta yetdi. Proksilər vasitəsilə savaşmanın, istər-istəməz mehriban qonşuluq münasibətlərinə siyasi zərər vuran hərbi yanlış hesablama olduğu ortaya çıxdı.»

 

Mehmet Akif Kumral, Exploring Emotions in Turkey-Iran Relations. — Cham: Palgrave Macmillan, 2020, səh. 73-74.