İmperializmin maliyyəsi ilə Qacar dövlətinə asi olan bəxtiyarilər

«Yuxarıda ifadə edilən xəbərləri alan ingilis elçisi və Rusiyanın müvəqqəti işlər vəkili, İqbal-üd-dövləni vəzifəsindən azad etmək və müvəqqəti olaraq general-qubernatorun vəzifələrini Samsam-üs-Səltənəyə həvalə etmək təklifi ilə iki dəfə Məhəmməd Əli şaha müraciət etdilər, özü də, əlahəzrətə, hər iki dövlətin təbəələrinin şəxsi və əmlak təhlükəsizliyini şah hökumətinə yüklədiklərini söylədilər. Şah Samsam-üs-Səltənənin onda zərrə qədər də güvən yaratmadığına işarə edərək bununla razılaşmadı. Daha sonra hər iki nümayəndə, İsfahandakı konsullar vasitəsi ilə, nizamı qoruya biləcəyinə ümid edərək və mövcud fəsadların sülh yolu ilə həllinə mane ola biləcək hər şeydən çəkinmək məsləhətilə Samsam-üs-Səltənənin özünə müraciət etdi. Samsam, barışcıl və loyal niyyətlərinin vədi ilə cavab verdi və şəxsi təhlükəsizliyinə zəmanət, həmçinin İsfahan əhalisinə konstitusional hüquqlarının veriləcəyinə təminat alacağı təqdirdə evə qayıtmağa hazır olduğunu, ancaq ona və ya şəhərə qarşı hərbi qüvvə göndəriləcəyi halda, onun İsfahan əhalisini tərk etməyəcəyi kimi, onların da onu tərk etməyəcəyini əlavə etdi. Daha sonra şəhərdə qarşıdan gələn parlament seçkiləri mövzusunu yubanmadan müzakirə etməyə başlayan müvəqqəti bir əncümən quruldu, bəxtiyari qoşunlarının xərclərini qarşılamaqdan ötrü isə maliyyət (vergilər) hesabına 20.000 tümənlik bir kredit imzalandı.

 

İsfahan əhalisi ilə bəxtiyarilər arasında mehriban münasibətlərin qurulmasına şahidlik edən ingilis agentlərinin rəylərinə çətin ki, qeyd-şərtsiz inanmaq mümkündür. İsfahanı şəxsən ziyarət etmiş yuxarıda adı çəkilən ingilis yazıçısı Devid Freyzerin dediyinə görə, çox tezliklə iki tərəf arasında anlaşılmazlıqlar yarandı. Keçmiş general-qubernatora illik məbləğdə bir ildə üç dəfə vergi ödəyən isfahanlılar, bəxtiyarilərin varlığından əldə etdikləri yeganə faydanın dördüncü dəfə eyni vergiləri Samsama ödəmək imtiyazı olduğuna görə şikayət etməyə başladılar. Digər tərəfdən, Samsam, onun fikrincə, İsfahan əhalisinin, onu şah satrapının caynaqlarından qoparıb alan qoçaqlara qarşı çox xəsis olmasına görə, sərt tədbirlərə əl atmaqdan çəkinmirdi. Hərçənd cənab Freyzer, bəxtiyarilərin nümunəvi nizama riayət etdiklərini və İsfahan vətəndaşlarının mülkiyyətinə təcavüz etməkdən çəkindiklərini əlavə etsə də, Tehrandakı ingilis elçisinin 20 mayda Britaniya hökumətinə göndərdiyi teleqramdan son zamanlarda bəxtiyarilərin İsfahanda qalmaları dövründə iğtişaş, soyğunçuluq və sərxoşluq hallarının çoxalması nəticəsində bəxtiyari xanlarının qoşunlarını şəhərdən çıxarmaq qərarına gəldikləri; ətrafdakı və yollardakı vəziyyətin son dərəcə acınacaqlı hala gəldiyi və İsfahanla Şiraz arasındakı ticarətin tamamilə dayandığı məlum olur.»

 

Зиновьев И.А., Россия, Англия и Персия. — Санкт-Петербург, 1912, səh. 138-139.