İran araşdırmalarında farsmərkəzçi kimlikçilik

Bu fəsildə göstəriləcəyi kimi, mədəni fərqliliyi təsvir etmək üçün ixtiyari təsnifat sxemləri statistik və ya obyektiv faktlar kimi təqdim edildikdə olduqca problemlidir. Bu sxemlər “etnik sağlam düşüncə” adlandırıla biləcək şeyi əks etdirir: hər kəsin kateqoriyalaşdırılmış səliqəli qutulara bölünə biləcəyi və hər qutunun aydın şəkildə sərhədlənmiş bir “qrup” təşkil etməsi fikri. Ən pis hallarda, bu cür sxemlər nəhəng və cürbəcür əhalinin “kimliyi” ilə bağlı belə də olmalı imiş kimi qəbul edilən, ümumiləşdirici və essentialist həqiqət iddialarına səbəb olur.

Tənqidin ikinci təbəqəsi iranşünaslıqda farsmərkəzçi kimlikçiliyin yayılmışlığı ətrafında dolanır. Çox bariz nümunə ingilisdilli ədəbiyyatda adəti üzrə “iranlı” ilə “fars”ın qatışdırılmasıdır. Bu qatışdırmanın tərcümə və ya dildən düzgün istifadə məsələsindən daha ötə bir şey olduğunu əsaslandıracağam: o, geniş yayılmış millətçi fərziyyələrə söykənir və artıq konsensusun olmaması, kök salmış alışqanlıqlar və ya akademik etinasızlıqla üzrlü sayıla bilməz. Bu kitabın göstərəcəyi kimi, İran sosial elmləri və iranşünaslıqda yeni, kritik istiqamətlər də daxil olmaqla, farsmərkəzçi paradiqmaya qarşı hal-hazırda bir sıra çağırışlar var.

 

Sonuncunun fəsahətli, erkən nümunəsində, Mehrzad Bürucirdi 1998-ci ildə farsmərkəzçi, millətçi və iranlı kimliyi haqqında qeyri-tarixi mülahizələrlə iranşünasların əslində azlıqların marjinallaşmasına töhfə verdiyini iddia etdi. Elə həmin il İran və Əfqanıstanla bağlı yaşamboyu fəaliyyəti ilə tanınan görkəmli antropoloq Riçard Tapper mötəbər “Encyclopædia Iranica”nı həm İran, həm də Əfqanıstandakı qeyri-farsdilli və qeyri-iranlı icmaları və faktorları yalnızca “dumanlı və çox yarımçıq” əhatə etdiyinə görə tənqid etdi.

 

 

Bu cığıraçıcı tənqidləri bir addım da irəli apararaq bizim indi ola bilsin ki “klassik iranşünaslıq” adlandırmalı olduğumuz şeyin farsmərkəzçiliyinin əslində akademik və ideoloji buzdağının yalnız görünən hissəsi olduğunu iddia edirəm. Bu, bizim İran toplumu anlayışımızı və davamında etnik mənsubiyyət və kimlik qavramlarının özünü problemləşdirməli olduğumuz bir neçə sualdan sadəcə biridir. Başqa sözlə, konseptual qarışıqlıq, təkcə və ya sadəcə olaraq xırda şovinizm məsələsi deyil. Bununla yanaşı gələn bəyanlar və məxsusi özünüdərklərin inkarları bizdən etnik mənsubiyyətə ciddi yanaşmağı və “kimlik” haqqında bulanıq klişelərə yol verməməyi tələb edir.

Rasmus Christian Elling, Minorities in Iran. Nationalism and Ethnicity after Khomeini. — New York: Palgrave Macmillan, 2013, səh. 15-16.