İranlılıq və farslıq

Sovuşan çoxluq

Etnik azlığı müəyyən etmək az hünər olmadığı kimi, çoxluğu tərif etmək də deyil: bunu demoqrafiyanın statistik vəzifəsinə və ya hətta konseptual qarışıqlıq probleminə endirmək olmaz. İrandakı etnik çoxluq iranşünaslıqdakı “etnik sağlam düşüncə”nin deyəsən, heç vaxt birbaşa cavab verə bilmədiyi yəqin ki, ən aktual sualdır: əgər qeyri-farsdillilər İranın “etnik azlıqları”dırsa, onda “etnik çoxluq” nədir?

Akademik tarixi boyunca etnik mənsubiyyət bir anlayış olaraq qeyri-mütənasib şəkildə “azlıqlar” məsələsi ilə əlaqələndirilmişdir və yalnız lap bu yaxınlarda “çoxluğun etnik mənsubiyyəti” araşdırmaların diqqətini cəlb etmişdir. Alimlər, belə demək mümkünsə, sanki bu fenomen bir növ ekzotik və ya müstəsna olmaqla, çoxluqdan fərqli olan topluluqlarla məhdudlaşırmış kimi, yalnız azlıqlar arasında “etnik mənsubiyyət axtarmağa” meyllidirlər. İrana dair ingilisdilli ədəbiyyata gəlincə, mən, alimlərin tez-tez “farsların” etnik çoxluq qrupunu təşkil etdiyini iddia etmələrinin və ya belə də olmalı imiş kimi qəbul etmələrinin “fars” ilə “iranlı”nın qatışdırılması problemi ilə sıx bağlı olduğunu əsaslandıracağam. Bu əsaslandırma örnəklər tələb edir ki, bunlardan birincisi iranşünaslıq üzrə çox görkəmli və məhsuldar alim Ehsan Yarşaterdəndir:

“İranlı kimliyi tarix boyu dəfələrlə yox olmaq təhlükəsinə məruz qalmışdır; onun bütün tərkib elementləri bu və ya digər vaxt təhdid edilmişdir. Fars torpağı dəfələrlə zəbt edilmiş və burada yadelli əhali, ilk növbədə, yunanlar, ərəblər və türklər yerləşmişdir. Milli din zorla çıxarılmış, hətta dil təhdid edilmişdir. Bu cür təhdidlərə qarşı keçmiş təpkilərin öyrənilməsi aydınladıcı olmalı və bu gün iranlı kimliyinə qarşı olan qorxunc çağırışları daha yaxşı anlamamıza kömək etməlidir.”

Burada sitat gətirilən məqalənin adı “Tarixi perspektivdə fars kimliyi”dir. Bununla belə, Yarşater lap başlanğıcından fars deyil, “iranlı kimliyindən” danışır; və əksinə, o, “iranlı” deyil, “fars torpağı” deyilən bir şeydən bəhs edir. Yarşater həmçinin, “hətta dilin” də “təhdid edildiyini” qeyd edir və bizi dilin farsca olmasını və təhdidedici elementin isə qeyri-fars dilləri olmasını güman etməyə sövq edir. Yarşater, iranlıların guya üzləşdiyi kimlik böhranına qarşı yeganə müdafiənin fars dilini, fars mədəniyyətini və fars dünyagörüşünü bəsləmək və əzizləmək olduğu barəsində bizi xəbərdar edir. Bir sözlə, “fars” və “iranlı” tamamilə qatışdırılmış və fars olmayan hər şey yadlıq və təhlükə ilə eyniləşdirilmişdir.

Bu qatışdırma, sözügedən alimin İran əsilli olub-olmamasından asılı olmayaraq, illərdir ingilisdilli iranşünaslığın əsərlərində hər yerdə mövcud olmuşdur. Bu, İranın mədəni müxtəlifliyini açıq şəkildə tanıyan yazılarda da mövcuddur, məsələn, başqa bir görkəmli alim Vilyam Hənəveyin yazdığı kimi:

“Fars keçmişi monolit deyil. Kimin keçmişindən və deməli kimin kimliyindən danışırıq? Orta əsrlər dövründə bütün zamanlarda əhali arasında sosial, iqtisadi, etnik, regional və dil fərqləri olmuşdur. Bizə gəlib çatan və bu gün iranlıların kimlik duyğusunun özülü olan orta əsr İran keçmişinin böyük bir hissəsi əhalinin kiçik bir kəsimi tərəfindən təmin edilmişdir.”

Hətta bu kimi incəlikli təfsir belə “fars keçmişi” ilə iranlı kimliyini qatışdıran müasir iranlılığın bəsit konsepsiyasına əsaslanır və qeyd olunan heterogenliyə ikibaşlı yer qoyur. Yenə də bu, düzgün ingiliscə terminlə bağlı sadə qarışıqlıqdan irəli gəlmir. Yarşater və Hənəvey kimi görkəmli alimlər, əlbəttə ki, onların yazıldığı dövrdə (1993) bu iki termində nəzərdə tutulan mümkün fərqlərdən çox gözəl agah idilər. Qatışıqlıq İrana xüsusi baxışdan qaynaqlanır ki, bu fikir “fars” adlandırılanı hər hansı digər dil, mədəni və tarixi elementlərdən – müəyyən kontekstlərdə hamısı “etnik”ə çevrilə bilən elementlərdən – üstün tutur.

Bununla belə, qatışdırma akademik dillə məhdudlaşmır. İran xaricindəki bir çox iranlı ingilis və digər dillərdə özlərini tanıtmaq üçün “fars” sözündən istifadə etməyə meyllidirlər. Bəziləri üçün bu, bir çox Qərb cəmiyyətində “iranlı” yarlığına yapışmış damğadan ayrılma təsiri bağışlayır. Bu, həm də İranın hələ də əksər qərblilərə “fars imperiyası” olaraq məlum olan islam öncəsi şöhrəti ilə əlaqələndirilmə cəhdi ola bilər. İranın özündə isə “fars” nadir hallarda avtonim kimi işlədilir. Əski bir xalqın (qövm-e pars) təsvirləri xaricində, “farslar” (fars-ha) termininin özü bir qədər yöndəmsiz görünür; qəribə səslənir və iranlı alimlər tərəfindən istifadə edildikdə, çox vaxt yalnız dırnaq içərisində görünür.

Bəzi alimlər bunun yerinə linqvistik bir kateqoriyadan danışdığımızı göstərən “farsdillilər” (farsi-zəbanan) termininə üstünlük verirlər. Başqa sözlə, bəhs edilən alimin bağlı olduğu nəzəriyyə çərçivəsindən asılı olaraq farsdillilər (alternativ olaraq persofonlar ya da farslıq) əlbəttə ki, İranda linqvistik çoxluqdurlar, lakin hökmən etnik çoxluq deyillər. Doğrudan da, bir çox alimlər İran haqqında farsca yazarkən əsla “fars” etnonimindən istifadə etməzlər. Beləliklə, sual “nə doğru səslənir?”dən daha dərindir – İran daxilindəki bir çox alimlər fars etnik qrupunun varlığına sadəcə inanmırlar. Onlara görə “farslar” deyə bir şey yoxdur. Bu arqumentin bir neçə aspekti var. Birincisi, ərazi aidiyyəti məsələsi var. Tarixçi Babək Əmirxosrəvi belə deyir:

“Əgər etnoloji nöqteyi-nəzərdən fars etnik qrupunun [qövm-e fars] varlığı sübuta yetirilsə idi, [bu qrup] heç də say çoxluğunda olmazdı: çünki fars dilində danışanların hamısı etnik olaraq fars deyillər. Tarixən qövm-e fars çağdaş Fars əyalətində və onun ətraf ərazilərində yaşayıb. Həmin ərazinin indiki sakinlərinin hər hansı bir etnik xüsusiyyətə malik olub-olmaması və ya hər hansı bir etnik kimlik [sahib olduqlarını] hiss edib-etməməsi aydın deyil.”

Başqa sözlə desək, Əmirxosrəvi “fars”ı ilk növbədə regional və tarixi bir kimlik olaraq və yalnız fərzi çağdaş “etnik kimlik” olaraq görür. Bununla birlikdə, Əmirxosrəvinin özünün də bildirdiyi kimi, hətta Fars sakinləri də farsdan mütləq şəkildə avtonim kimi istifadə etmirlər. Doğrudan da, “Encyclopaedia Iranica”nın Fars əyalətinə aid yazısında əyalət əhalisini, o cümlədən lurları, kürdləri, türkləri və ərəbləri gözdən keçirən “etnoqrafiya” bölməsində “farslar”dan bəhs edilməməsi səciyyəvidir.

Ehsan Huşmənd İranda intellektuallar arasında fars etnik qrupunun varlığını təbii qəbul etmə meylini tənqid edən bir neçə öndə gələn alimdən biridir. O, əyani örnəklər olaraq, farsdilli əhalisinin, – onun iddiasına görə, – ümumən heç bir etnik aidiyyət ifadə etmədiyi İranın Semnan vilayətindən və ya Huşməndin irəli sürdüyünə görə, çox vaxt təsvir edildikləri kimi “fars” olmayan Şiraz, Buşəhr və Hörmüzqan şəhərlərindən istifadə edir. “Fars dili” daha çox, – Huşməndin iddiasınca, – “İran xalqının bir-birinə qarşılıqlı tarixi təsir və mübadiləsinin simvoludur və bu, farslar adlanan etnik qrupun deyil, bütün İran etnik qruplarının dilidir”.

Huşmənd, fars etnik qrupunun müasir ideyasının, bəlli bir İran tayfasını digərlərindən (məsələn, midiyalılar və parfiyalılar) fərqləndirmək üçün əlverişli başlıq olaraq istifadə olunduğu qədim Yunanıstandan qaynaqlandığını açıqlayır. Daha sonra avropalılar, – bunun heç bir şəkildə İrandakı reallığı əks etdirməməsinə baxmayaraq, – İranı “Persia” adlandırdılar. Bu mübahisədə Huşməndi Xudadad Rzaxani kimi, hələ Əhəməni imperiyasının e.ə. 330-cu ildə dağılmasından öncə İran tarixi salnamələrindən yoxa çıxmış qədim bir xalqı bildirən yunan sözünün necə on doqquzuncu əsrdə avropalı şərqşünaslar tərəfindən dirçəldildiyini və sonra onların mümkün özünütanımlaması nəzərə alınmadan bütün iranlılara şamil edildiyini göstərmiş tarixçilər dəstəkləyir.

Bu kitabın məqsədi olmayan uzaq etimoloji tarixə çox da varmadan, doğrudan da, fars dilindəki yeni çağ öncəsi tarixi qaynaqlarda fars etnoniminə istinadların karıxdırıcı çatışmazlığı var. Fars dilindəki ən böyük əsərlərdən biri və İranın milli dastanı sayılan “Şahnamə”də belə “fars” adlanan bir xalqdan bəhs edilmir. Ekzonim olaraq bu adlandırmanın, şübhəsiz ki, bir tarixi var, lakin nadir hallarda müəyyən bir icmanı bildirən aydın mənadadır. Orta əsrlərdə ərəb müşahidəçiləri bəzən İran yaylasının sakinlərini “fors” adlandırırdılar. Bununla belə, görünür, bu termin aralarında indi tükənmiş dillərdə, eləcə də kürdcə danışanlar olmaqla, geniş bir diapazondakı icmaları əhatə edirmiş. Başqa sözlə, “fors” homogen farsdilli topluluğu ifadə etmirdi.

Ərəblər həmçinin Ərəbistandan şərqdə ərəbdilli olmayanların hamısını “əcəm” olaraq təyin edərkən, çağdaş İranın içindəki və dışındakı türklər orta əsrlərdə fəth etdikləri səltənətlərdə bütün irandilliləri bəlirtmək üçün tarixən “tacik” (yaxud tazig və tat) sözündən istifadə etmişlər. Tapperin şahsevənlər arasında apardığı araşdırmalar bu türkdilli topluluqların “tat”dan “bütün qeyri-şahsevən kəndlilərini və şəhər əhalisini topluca” bəlirtmək üçün, “fars”dan isə daha geniş tat kateqoriyası çərçivəsində farsca danışanları ifadə etmək üçün istifadə etdiklərini göstərir. İranın şimal-qərbindəki bu farsdilli sakinlərin də “fars”dan avtonim kimi istifadə edib-etmədiklərini və əgər belədirsə, haçan və nə üçün istifadə etdiklərini müəyyənləşdirməkdən ötrü daha çox araşdırmaya ehtiyac var.

Bu fəsildə adları çəkilən skeptik alimlər, nadir hallarda ayrıntılı tarixi əsaslandırmaya girişmələrinə baxmayaraq, hər halda, fars etnik qrupunun tarixi “gerçəkliyini” problemləşdirməkdə həmfikirdirlər. Politoloq Müctəba Maqsudi Pəhləvi rejiminin etnik siyasəti ilə bağlı təhlilində ədəbiyyatda verilən “fars” təriflərinin bütün iranlıları əhatə edə biləcək qədər geniş və bulanıq olduğunu irəli sürür. “Etnik mələzləşmə, – Maqsudi öz fikrində davam edir, – ”fars” etnik qrupunu ayırıb müəyyənləşdirməyi mümkünsüz edib”. Maqsudi bu anlayışın Rza şahın hakimiyyətinin möhkəmlənməsindən və müasir dövlət quruculuğu ilə Avropadan ilhamlanan millətçilik dövründən qabaq ortaya çıxmadığında israr edir. Bununla belə, Maqsudi də bu mübahisəli məsələdə bir qədər qətiyyətsiz görünür. Məsələn, o, iranlıların “milli kimlik böhranı” zamanlarında, onun irəli sürdüyünə görə, Böyük İsgəndərin, ərəblərin və türklərin işğalları dövründəki kimi, “fars olmaq” (fars budən) anlayışını anımsadıqlarını iddia edir. Bu, onun fars etnik qrupunu və ya bəlkə də “farslığı” rədd etməsinin tam olmadığını göstərir.

“Fars”ın xarici təhdidlər tərəfindən istifadə edilməyə qızışdırılmış özünütanımlama etiketi olması ilə bağlı arqument bir qədər çağdaş azlıq etnomillətçilərinin əslində düşməni bəlirtmək üçün “fars” terminini fikirləşib tapdıqları iddiasına bənzəyir. Daha incə bir əsaslandırma cizgisində Rzaxani, azlıqların haqları üçün Qərbdən ilhamlanmış çərçivə ilə işləyən və buna görə də “günah keçisi” çoxluğuna ehtiyac duyan etno-siyasi təşəbbüskarların Qərbin uydurduğu “persian” termininin farsca ekvivalentini işlətməyə əl atma ehtimalına işarə edir. Əgər belədirsə, “yad” ekzonimin “yerli” avtonim kimi uyğunlaşdırılması Qərbin “etnik sağlam düşüncə”sinin yan məhsuludur.

 

Etniküstülük

Bu, bizi, sosioloq Sikəndər Əmənullahinin “tarixən İrandakı bütün etnik qruplar, o cümlədən “farslar”, kökündən, dilindən və ya dinindən asılı olmayaraq, həmişə topluca iranlılar (irani) olaraq adlandırılmışlar” şəklindəki bəyanından nəticə çıxarılacağı kimi farsın “iranlı” (irani) ilə əvəz edilməsi arqumentinə gətirib çıxarır.

Şərti olaraq, — yəni Qərb qaynaqlarının “etnik sağlam düşüncəsində” — “iranlı” bəlli bir etnik qrupu ifadə etmir. Bu, çağdaş İran milli dövlətinin vətəndaşlarının hüquqi kateqoriyalaşdırılmasına, İran yaylasının sakinlərinə, Hind-İran dillərinin İran altailəsinə ya da İran xalçaları və ya İran mifologiyası kimi tarixi, mədəni və ya incəsənət fenomenlərinə aid ola bilər. Bununla belə, İran akademik ədəbiyyatında və əslində populyar diskursda da bütün iranlıların bir qövmə aid olaraq görülməli olduğunu göstərən təkdə işlədilən “qövm-e irani” termininin örnəkləri var. Belə bir iddia tez-tez bir digəri ilə tandemdə səslənir: İranda çoxluq etnik qrup yoxdur. Əmənullahi, məsələn, iddia edir ki:

[Hər nə qədər] farsdillilər İran əhalisinin təqribən 85 faizini təşkil etsələr də, bütöv və homogen bir təşəkkül olmadıqları üçün dominant çoxluğu təşkil etmirlər. Üstəlik, onlar İranın ümumi ərazisinin cəmi 20-30 faizini tuturlar. “Çoxluq/azlıq” modeli İran nümunəsində sadəcə olaraq işləmir.

Huşmənd və Kuhşikaf bu arqumenti daha da genişləndirirlər: etnik mənsubiyyətlə bağlı mövcud nəzəriyyələr ilk növbədə Qərb alimlərinin Qərb cəmiyyətləri ilə olan təcrübələrinə əsaslandığından, onlar universal olaraq tətbiq edilə bilən deyillər. Əslində, — onlar iddia edirlər, — İranın unikal şərtlərini hər hansı digər ölkəninki ilə tutuşdurmaq qüsurlu “böyük narrativ” anlamına gəlməkdədir: bu, ən qeyri-elmi biçimi ilə pozitivizmdir.

Azlıq məsələsinə bu yerliçi yanaşmanın bir hissəsi kimi Huşmənd, Kuhşikaf və bir neçə başqa alim “dışarıdan”, yəni orientalist kökləri ilə Qərb akademiyasından gələn baxışa meydan oxuyan içəridən bir baxış bucağını təmsil etdiklərini iddia etməkdədirlər. Sonuc olaraq, iranlılar sərgilədikləri və öydükləri müxtəlifliyə baxmayaraq, sadəcə iranlıdırlar. Beləliklə, görünür, bəzilərinə, o cümlədən görkəmli alimlərə görə, İrandan qıraqda hamılıqla ən çox tanınan iranlı topluluq (“farslar”) bir növ “etnik”in sıravi təsnifatının üstündə “sui generis”dir və “fars” etnonimi anlaşılmazlığa əsaslanıb və ya bu, siyasi bir uydurmadır.

“Gizli etnik mənsubiyyət” ideyasını ABŞ-dakı ağ çoxluq örnəyində sınaqdan keçirən sosioloq Əşli V. Doun, “özünü etnik olaraq tanımlaya bilməmə və ya istəməmə”nin birbaşa “dominant qrup statusunun təbiəti” ilə bağlı olduğunu göstərməkdədir: dominant qrup “ana axıma yiyələnmiş” və öz mədəniyyətini bəhs edilən dövlətdəki “hamının” mədəniyyəti kimi normallaşdırmışdır. Beləliklə, dominant qrup ölkənin “milli kimliyini” öz “etnik kimliyi” ilə eyniləşdirir. Bu kitabda görəcəyimiz kimi, bu, bir az İran örnəyinə bənzər ola bilər. Bununla belə, “farslara” qarşı belə bir topdan suçlamanı çətinləşdirən çeşidli amillər də var.

Açar amil mənim “iranlılığın etniküstü anlayışı” adlandırdığım şeydir. Bu anlayış fars mədəniyyətinə əsaslanan nəsnələşmiş İran milli kimliyi olaraq ifadə edilməkdədir. Mətndə daha öncə qeyd olunan “qövm-e irani” mənasında çox nadir hallarda açıq şəkildə ifadə edilir; bununla belə, “iranlılıq”ın millətçi narrativlərində çox vaxt üstü örtülü şəkildə çağırışdırılır. İranlılığın etniküstü anlayışı, farsmərkəzçilik və etnikçi əks-diskursların arasındakı qarşılıqlı əlaqənin başa düşülməsi bizi İrandakı mədəni fərqlilik siyasətini daha yaxşı anlamağa gətirib çıxara bilər. Bununla belə, etniküstü anlayışın gündəlik səviyyədəki qabarıqlığı müxtəlif topluluqların Tehran kimi müasir şəhərlərdəki yaşanmış təcrübələrində axtarılmalıdır.

Burada insanlar özlərini hökmən müəyyən bir etnik qrupa mənsub olaraq dərk etməyə bilərlər – əlbəttə ki, əgər “tehrani”ni etnik bir yarlıq fərz etməsək. Bu, daha geniş, ümumi bir məqama işarə edir: bu gün başa düşülən şəkli ilə etnik çərçivəli səfərbərlik olduqca yeni bir fenomen olsa da, etnik qarışma və birləşməyə meyl əslində “İran ideyası”nın özü qədər əskidir. Yalnız son 100 ildə mədəni homogenləşdirməyə yönəlmiş aşkar dövlət siyasəti, etnik çərçivəli səfərbərlik və etnik mənsubiyyətlə bağlı akademik diskurslar ortaya çıxmışdır.

Beləliklə, etniküstü iranlı kimliyi anlayışı, İran toplumundakı bir tərəfdən, etnik demarkasiyanın artmasına doğru tendensiya, digər tərəfdən, homogenləşməyə doğru demoqrafik və sosial-mədəni tendensiya kimi ikili dinamika ilə ziddiyyətli şəkildə bağlıdır. Sual bundan ibarətdir: “etnik anlaqlı” azlıqlar tərəfindən etnik terminlərlə tanımlanmağa vadar edildikdə, sovuşan və ya gizli çoxluq hansı yarlıqları (məcbur olaraq) seçəcək? Təəssüf ki, empirik məlumatların yetərsizliyi və bu gün İranda bu cür genişmiqyaslı sorğuların aparılmasının mümkünsüzlüyü bu kitabın bu suallara cavab verməyini əngəlləməkdədir. Bunun yerinə, o, etniküstü anlayışın millətçi yiyələnməsinə fokuslanacaq.

Bu yiyələnmə mədəni, linqvistik və hətta bəziləri üçün irqi cəhətdən göründüyündən daha homogen olan “mellat” (“millət”) haqqındakı millətçi konsepsiya vasitəsilə formalaşır. Millətin bir ortaq milli dili və mədəniyyəti (farsmərkəzçilik), antik çağlara və ötəsinə varan milli tarixi (əbədiçilik və ya “qədimçilik”) və/yaxud ortaq irqi əcdadı (aryanizm) və/yaxud şiə dini kimliyi var (şiə müstəsnalığı). Bu amillərin hər birinə edilən vurğu, müşahidəçinin mənimsədiyi İran millətçiliyinin xüsusi formasına görə dəyişməkdədir.

Bununla belə, azlıq nöqteyi-nəzərindən baxılanda iranlılığın bu təriflərinin hamısı eksklüzivistdir: onlar öncəliklə İranın farsdilli xalqı ilə əlaqəli bəlli bir mədəniyyət, dil, din və simvollar toplusuna əsaslanırlar. Beləliklə, kimsə bəsit bir şəkildə, çoxluğun əslində “etnik fars” olduğunu iddia etməyə şirnikləndirilə bilər. Bununla belə, önəmli bir saqındırma var: özlərini etniküstü iranlı milli kimliyi ilə eyniləşdirən və onun məziyyətlərini təbliğ edənlərin çoxu, hətta onun ən alovlu millətçi təmsilçilərindən bəziləri öz ailələrini farsdilli olmayan topluluqlardakı köklərəcən izləyə bilərlər. Onlar hətta hələ də analarının və ya əcdadlarının dillərində və dialektlərində danışa bilərlər. Bir çoxu etnik baxımdan qarışıqdır və ya daha önəmlisi, “etnik” mənşəyinin fərqində və ya bunun marağında deyil.

Elə buna görə də “fars millətçiliyindən” danışmaq düzgün deyil. Dominant kimlik diskursunun tərəfdarları özlərini bir etnik qrup kimi deyil, daha çox “par excellence” İran xalqı: etniküstü iranlı milləti olaraq görməlidirlər.

Konseptual qarışıqlıq və etnik mənsubiyyətin dinamikası, axıcılığı və elastikliyi etnik mənsubiyyətin bir çox insanlar tərəfindən gerçəklik olaraq yaşanması faktını pərdələməməlidir. Etnik çərçivəli səfərbərliklər və azlıq hüquqlarına çağırışlar bunun xatırladıcılarıdır.

 

Rasmus Christian Elling, Minorities in Iran. Nationalism and Ethnicity after Khomeini. — New York: Palgrave Macmillan, 2013, səh. 22-28.